Na iedere bocht een nieuw decor

Als de trein Oisterwijk nadert, glijden steeds meer boomkwekerijen aan het raampje voorbij. ‘Ja’, zegt even later Gaby Meekes, kwartiermaker van het recent door Land van Ons aangekochte perceel in Udenhout, ‘bomen zijn goede business en die bedrijven kopen hier veel land op. Je voelt overal de hete adem van de landhonger.’

In café De Baron, vlak bij het Udenhoutse perceel, licht Gaby de aankoop toe: ‘De nabijheid van de Loonse en Drunense duinen en ander Natura 2000-gebied verhindert de uitbreiding van veel boerenbedrijven. Grotere, intensieve bedrijven zijn vertrokken, de kleinere willen extensiveren maar de boomkwekers overbieden hen moeiteloos. Gelukkig was dit perceel voor hen te nat, en we konden net iets meer bieden dan de boeren en de gemeente Tilburg.’

De stad zat in de race vanwege haar ambitieuze plan voor landschapspark Pauwels, in 2019 gepubliceerd door een samenwerkingsverband van tien partners, waaronder overheden, waterschappen, natuurorganisaties, boeren- en tuindersclub ZLTO en de Efteling. Het beoogt een soepele mix van natuur, recreatie en natuurvriendelijke landbouw. Het landschapspark maakt op zijn beurt deel uit van Nationaal Landschap Het Groene Woud, een gebied van 35.000 hectare tussen Den Bosch, Eindhoven en Tilburg, dat bossen, moerassen, heide, vennen en nog altijd kleinschalige agrarische landschappen herbergt. Je vindt er weiden omzoomd door populieren en andere laanbeplanting, kenmerkend voor het zogeheten coulisselandschap.

Grootte perceel Udenhout: 7,7 ha
Geschikt voor: combinatie van landbouw en natuur die het coulisselandschap nieuw leven inblaast, aansluit bij de omgevingsnatuur en de rijke biodiversiteit daarvan ondersteunt. Te denken valt aan kruidenrijk grasland, boekweit of graan, en de aanleg van houtwallen, vlechtheggen en hagen.

Cirkel van leven

Een coulisselandschap is een door kleinschalige agrarische activiteiten gevormde lapjesdeken van onregelmatig gevormde akkers en weiden, omzoomd door bosjes en boomrijen, hagen en houtwallen, slootjes en beekjes. Na iedere bocht een nieuw decor, dat idee. Het is een ouderwets boerenlandschap, dat gestadig kromp toen in de loop van de vorige eeuw door ruilverkaveling en mechanisering schaalvergroting de norm werd en kwantiteit de overhand kreeg op kwaliteit. Tegelijk verstoorden pesticiden het natuurlijk evenwicht tussen gewassen, planten- en dierennatuur, waardoor kilometers natuurlijke perceelscheidingen het loodje legden.

Het Groene Woud, de grotere omgeving van de 7,7 Udenhoutse hectares van Land van Ons, heeft een geschiedenis van kleinschaligheid en variatie. Zo ontstonden de ‘bolle akkers’ toen boeren de arme zandgronden vruchtbaar maakten door ze op te hogen met heideplaggen en stalmest. Langs de weiden plantten ze bomen waaronder koeien aan de zon konden ontsnappen. Slootjes en hagen hielden het vee binnen de perken. Zulke perceelscheidingen zorgen voor microklimaatjes, fungeren als windbrekers, voorkomen erosie in heuvelachtige streken en zijn een lustoord voor lokale en regionale planten en dieren. Insecten, vogels, vlinders, amfibieën en kleinere planten vinden er onderdak en voedsel en dragen bij aan de cirkel van leven waarvan ook de gewassen profiteren. Het perceel, half gras en half maisakker, biedt mogelijkheden dit half-open landschap in ere te herstellen en landbouw en natuur te verweven. Al zijn het maar 7,7 hectares, alle beetjes helpen.

Community-insteek

‘Continuïteit van het landschap is belangrijk,’ zegt Gaby als we naar het perceel lopen. ‘Aan de noordwestgrens ligt De Brand, een moerassig natuurgebied. Er zitten bijzondere amfibieën als kamsalamander, boomkikker en de medicinale bloedzuiger die dokters hier vroeger kwamen vangen. Twee insectenexperts monitoren het gebied al sinds 1990. Een dassenwerkgroep meldde dat in het aangrenzende bos mogelijk een burcht zit.’ Behalve dat bos en De Brand heeft het U-vormige perceel als buren een varkensboer, die onlangs de aangrenzende percelen kocht om mest op uit te rijden, een koeienboer die wil extensiveren, en biologisch-dynamische tuinderij Boshoeve Sprankenhof. Inclusief nog vier andere gegadigden waren ze allemaal geïnteresseerd in pacht van het perceel; het werd Sprankenhof. ‘Dat bedrijf heeft biodiversiteit hoog in het vaandel en is al SKAL gecertificeerd,’ vertelt Gaby. ‘Ze hebben een sterke community-insteek met een winkel, pluktuin, keuken, vrijwilligers en wandelingen op hun land. Met ons perceel kunnen ze dat uitbreiden, extra aantrekkelijk omdat hun kinderen ook in het bedrijf zitten. Binnenkort zaaien ze de eerste 4 hectares in, met huttentut.’

Boshoevelandschap

In Boshoeve landschap, landbouw in de kleur van de natuur, het visiedocument van Sprankenhof staat: ‘De boshoeve is een plek waar de tijd geen haast heeft en waar natuurvoeding verbouwd wordt in een landschap met toenemende natuurkwaliteit en belevingswaarde.’ Het extra perceel, zo schrijven de Sprankenhoveniers verder, zal het bedrijf economisch robuuster maken. Ook de biodiversiteit, de belevingswaarde van bezoekers en de cultuurhistorische waarde van het gebied zullen baat hebben bij het boshoevelandschap: een structuur met kleine akkers en kruidenrijk grasland, gescheiden door houtsingels, heggen, bomenrijen en wandelpaden. Het nieuwe perceel wordt extensief beheerd, deels ten dienste van de intensievere teelt van groente, fruit en pluktuin. ‘Bijvoorbeeld: maaimeststoffen voor de groenteteelt, stro voor de aardbeibedden, graan voor de kippen en het snoeihout als mulch voor de fruitteelt.’

Grote weerschijnvlinder

Het is begin maart, we ruiken de lente in de lucht. Een rijtje knotwilgen zingt een liedje over het coulisselandschap. In de sleedoornhaag van Sprankenhof flirten twee dagpauwogen. Boven ons hangt een buizerd te bidden. Het bos-omzoomde weitje dat de ene poot vormt van de U is kleddernat. Overal zien we sporen van ganzen, reeën en misschien dassen. Het perceel volgt oude grenzen en overal zijn kleine hoogteverschillen. Aan de noordwestgrens ligt De Brand er in de lage zon verleidelijk bij met zijn oude hakhoutbossen, natte weilanden, rietkragen en moerasruigtes. Vanaf eind jaren tachtig is het gebied heringericht met poelen, houtwallen en geleidelijke overgangen tussen gras en bos, wat een levendige gemeenschap heeft opgeleverd. Behalve de eerdergenoemde amfibieën leven er soorten als wielewaal, nachtegaal en roerdomp, de weidebeekjuffer en de gevlekte witsnuitlibel, de grote weerschijnvlinder en de kleine ijsvogelvlinder. En laten we de planten niet vergeten. Inheemse soorten van oude bossen gedijen hier, zoals bosanemoon, hengel, dubbelloof en tweestijlige meidoorn.

Kansrijk

Dit perceel, zo concludeerde de ruimtelijke analyse van Land van Ons vóór de aankoop, leent zich voor vormen van landbouw en natuur die elkaar niet bijten, die het coulisselandschap nieuw leven inblazen en aansluiting vinden bij de omgevingsnatuur. Deels zal dat niet snel gaan: de maisteelt heeft een overdosis aan stikstof en andere voedingsstoffen in de bodem achtergelaten en ook de ontwatering voor landbouw in het gebied is een hobbel – of eerder een valkuil. Maar kruidenrijk grasland, de aanplant van boekweit of graan en de aanleg van houtwallen zijn kansrijke opties.
De verordeningen ter plekke – bestemmingsplan, Natura 2000 – lijken voor dergelijke ontwikkelingen geen belemmering. Gunstig is ook het aantal regionale leden van Land van Ons. Gaby: ‘Daaruit kunnen we idealiter een stevig vrijwilligersteam rekruteren. Er wonen ongeveer 420 leden in de omgeving en de twee kennismakingsbijeenkomsten waren binnen de kortste keren volgeboekt. Inmiddels hebben we al een perceelcoördinator en zijn we bezig met de vorming van het perceelteam. In het algemeen zijn de reacties uit de omgeving positief, men denkt dat onze vorm van beheer de gemeenschap kan versterken. Als we het goed doen, kunnen we hier echt impact hebben.’
Als we teruglopen naar café de Baron, zien we aan de bosrand in de verte een roedeltje reeën.

© Liesbeth Sluiter

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van
– Masterplan Landschapspark Pauwels, september 2019
– Atlas Cultuurhistorie Landschapspark Pauwels, april 2018
– Boshoeve landschap, landbouw in de kleur van de natuur. Visiedocument van Sprankenhof, februari 2024
– Ruimtelijke analyse perceel Udenhout, december 2023