Over boekweit, bewustwording en boer zijn

Interview met Kees Sijbenga

Tekst & beeld: Anke den Duyn

Op een waterkoude ochtend fiets ik over de parallelweg langs het spoor. Witte lichten doemen op in het grijs, de intercity naar Groningen raast voorbij. Aan de andere kant van de rails ligt het land waar Kees Sijbenga het afgelopen seizoen experimenteerde met strokenteelt er verlaten bij.

Wanneer ik een minuut later het erf van de Dennenhoeve oprijd, word ik enthousiast begroet door de vier honden van het gezin. Van de 3000 biologisch dynamische leghennen en hanen geen spoor, ze zitten veilig in hun prijswinnende uitloop met privé bos achter de boerderij. Aan de keukentafel schenkt Kees koffie uit een thermoskan. Jolanda presenteert een koekje en verdwijnt dan naar buiten om een klant van verse eieren te voorzien. Samen met Kees Sijbenga, beheerder van de Holtesch in Hooghalen, blik ik terug op 2020, het eerste jaar van Land van Ons.

2020, het jaar waarin tussen de boerenprotesten en de grillen van een virus door, een burgerinitiatief verrassend snel voeten in aarde kreeg. Hoe kijk jij hier op terug?

Een uitdaging. Spannend ook wel om de samenwerking aan te gaan met onbekende mensen.

Uitdaging. Als ik naar je CV kijk, zou het je levensmotto kunnen zijn…

Ik heb uitdaging nodig, zoek het ook op. In 2007 begonnen we met legkippen. Na het overlijden van mijn broer nam ik het familiebedrijf over. Ik wilde een melkveehouderij beginnen maar dat bleek lastig, ik kon geen melkquotum krijgen en moest op zoek naar iets anders. Het was de tijd dat biologische pluimveebedrijven in opkomst waren. Kippen zijn leuk. Je moet maar eens kijken hoe ze de hele dag bezig zijn om hun voer bij elkaar te scharrelen. Ik krijg wel eens iemand aan de deur die er een paar wil kopen. ‘Wat moeten die dingen kosten?’, vragen ze dan. Dat maakt me woest. Het zijn levende wezens. Mensen zien alles als een productiemiddel.

Is dat de reden dat jullie gekozen hebben voor een biologisch bedrijf?

Het is de hele levenswijze. Op een andere manier omgaan met grond, met dieren. De natuur zit mooi in elkaar. Ik heb ook wel op bedrijven met legbatterijen gewerkt. Dan zie je goed hoe de mens de natuur wil dicteren maar de natuur laat zich niet sturen. De biologische sector is aan het veranderen, boeren worden biologisch omdat het goed verkoopt, niet vanuit hun hart. Daarom zijn wij weer een nieuwe uitdaging aan gegaan. Binnen de biodynamische landbouw ligt de lat nog wat hoger.

Biodynamische landbouw is geïnspireerd op de antroposofie van Rudolf Steiner, een filosofie waarin spiritualiteit belangrijk is. Zijn zingeving en bewustwording belangrijk voor je?

We maken allemaal deel uit van de kosmos, alles heeft invloed op elkaar. Mens en dier, bodem, gewas maar ook de sterren en planeten. We hebben maar één aarde en die willen we graag doorgeven aan onze kinderen.

Welke wereld wil jij aan je kinderen nalaten en wat moeten we doen om dat te realiseren?

Ik ben de derde generatie in een familie van boeren. Mijn familie heeft heel wat veranderingen in de agrarische sector voorbij zien komen. Van Mansholt en de melkplassen tot het rapport-Remkes en de boerenprotesten. Veel ontwikkelingen gaan geleidelijk, we groeien er ongemerkt in mee maar dat betekent niet dat het altijd zo moet blijven. De opwarming van de aarde is een feit, zeker de laatste vijftig jaar is het hard gegaan. De stijgende zeespiegel, het weer dat steeds extremer wordt, klimaatrampen, de afname van insectenaantallen. De natuur slaat terug.

Wat kunnen we doen om het tij te keren?

Begin van onderen, de bodem is heilig! Een gezond bodemleven is belangrijk. Schimmels en bacteriën vormen de basis voor sterke gewassen. Rijke bloei trekt insecten aan waar weer vogels op afkomen. Zo creëer je een weerbaar systeem waar de hele kringloop van profiteert. Ook de levenskwaliteit van de mens zal toenemen. De biodynamische landbouw maakt gebruik van preparaten om de bodem te voeden en de gewassen te beschermen. Er wordt ook gebruik gemaakt van een zaaikalender die uitgaat van de stand van de zon, maan en planeten. Ik doe dit zelf nog niet maar de filosofie spreekt me wel aan.

Weer een nieuwe uitdaging …

We willen een kringloopvriendelijk bedrijf worden, ook een belangrijk element binnen de biodynamische landbouw. Binnenkort worden de eerste stammen van de stropharia geënt: een eiwitrijke paddenstoel, bijzonder geschikt als vleesvervanger. De paddenstoel groeit op stro, het restproduct van ons eigen graan. Na de groei gaat het stro naar de kippen die een graantje meepikken van de achtergebleven schimmels en eiwitten. Vervolgens wordt stro en kippenmest uitgereden over het land als voeding voor de gewassen die uiteindelijk weer in de vorm van voer bij de kippen terechtkomen.

Wanneer hoorde je voor het eerst over Land van Ons?

Een collega-boer vertelde dat er een club was die het perceel op de Holtesch wilde kopen. Niet – zoals je vaak hoort – om terug te geven aan de natuur maar juist om te behouden voor de landbouw. Dat het bouwgrond zou blijven vond ik bijzonder. Ik was ook wel benieuwd naar de plannen. Het gaat om een incourant perceel: droge zandgrond en door de vorm niet erg aantrekkelijk voor de meeste boeren.

‘Soms komt de uitdaging gewoon op je pad, dan vallen de puzzelstukjes in elkaar’

 

Toch heb je gesolliciteerd…

Franke kwam zelf bij me langs. Tijdens het aankoopproces werd mijn naam al genoemd, hoorde ik achteraf. Er zijn niet zoveel bio-boeren in de omgeving en ik ben wel in voor nieuwe dingen. Ze weten me altijd te vinden. Hooghalen was het eerste perceel dat Land van Ons aankocht. Het is nog geen jaar geleden dat Franke hier aan tafel zat. Ik was geïnteresseerd maar er waren ook onzekerheden. Franke kwam vrij down-to-earth op me over, iemand die de boer als overlegpartner, iemand met kennis van de grond ziet. Dat gaf vertrouwen. Het klikte tussen ons. Toch vraag ik me soms wel af of de ontwikkelingen niet wat te snel gaan. Er zijn inmiddels al heel wat percelen aangekocht. Die moeten allemaal ingevuld en beheerd worden. Franke is sterk als inspirator en een goede overlegpartner – in het begin sprak ik hem bijna elke week, nu bijna nooit meer – ik hoop dat hij genoeg tijd en energie overhoudt om betrokken te blijven bij de percelen en te zorgen dat het allemaal goed van de grond komt.

Jij werd de beheerder van de Holtesch. Jullie besloten het eerste seizoen boekweit te verbouwen...

Op het moment dat het perceel werd aangekocht en de eerste gesprekken plaatsvonden waren er verder nog geen plannen: geen organisatiestructuur en geen bouwplan. Franke kwam vrij snel met het idee om boekweit te verbouwen, ik kreeg het idee dat het een oude droom van hem was.

Boekweit – armeluisgraan – lijkt bij uitstek het gewas voor de droge zandgronden van Drenthe. Was je bekend met de teelt. Heb je het ook op je eigen land staan?

Ik was net begonnen met strokenteelt. Nadat besloten was dat er op de Holtesch boekweit zou worden verbouwd heb ik er ook een paar stroken mee ingezaaid. Daarvoor kende ik het niet. Soms komt de uitdaging gewoon op je pad, dan vallen de puzzelstukjes in elkaar. Het was wel spannend, een experiment. Behalve het gebrek aan ervaring werkte het weer ook niet mee. Het voorjaar van 2020 was de droogste ooit gemeten. Boekweit is vrij goed bestand tegen droogte maar zonder water groeit natuurlijk geen enkel gewas. In overleg met Franke heb ik eind mei toch gezaaid, in de hoop dat, de voor de volgende dag voorspelde regenbui, niet zou overwaaien. Gelukkig ging het regenen, het zaad ontkiemde maar de droogte hield aan. Af en toe kwamen bezorgde leden langs om te melden dat de jonge plantjes slap hingen. Het bleef spannend. Ik durfde zelf amper te gaan kijken…

‘Niet alleen voor de boterham van de boer, ook voor de biodiversiteit op de akker is water belangrijk’

Inmiddels ligt de oogst bij de pellerij in Polen…

Het is net goed gegaan, maar we hebben geen topopbrengst door het watertekort.

Een goede opbrengst is toch wel belangrijk. ‘Ook een bewuste boer moet leven’?

Landbouw en natuurbeheer staan soms haaks op elkaar. Het is één van de dilemma’s waar Land van Ons zeker tegenaan gaat lopen. Vooral vanuit natuurbeheer wordt het gebruik van grondwater als doodzonde gezien. Zonder water groeit er niets. Water is een transportmiddel, het maakt deel uit van de cyclus, het grote geheel. Juist door de droogte worden we daar weer op gewezen. Maar niet alleen voor de boterham van de boer, ook voor de biodiversiteit op de akker is water belangrijk. Zonder beregening wordt de gewaskeuze beperkt. Hoe meer variatie, hoe groter de diversiteit. Neem bijvoorbeeld waspeen, een gewas dat uitermate geschikt is voor de droge zandgronden, het zou een mooie toevoeging zijn als hakvrucht tussen de granen en vlinderbloemigen. Zonder water is de kans van slagen klein. Zelfs voor de veldboon, een gewas dat toch echt goed op de es past, kan het wel eens lastig worden zonder beregening.

Boeren op droge zandgrond, aan de rand van een groot bosgebied. Negenduizend enthousiaste deelnemers en één boer die het werk moet doen. Veel controversiëler kun je het nauwelijks bedenken. Er zal iemand water bij de wijn moeten doen …

Op dit moment werk ik als loonwerker voor Land van Ons. Dat betekent dat de coöperatie eigenaar is van het land en de opbrengst. Ik word betaald voor het werk dat ik verricht. Er is voorgesteld om vanaf oktober 2022 het perceel te pachten. De verantwoordelijkheid komt dan bij mij te liggen. Wanneer vraagstukken als gebruik van grondwater maar bijvoorbeeld ook zaaidichtheid – essentieel voor een boer – voor mij bepaald worden en ik zelf geen invloed kan uitoefenen op het proces zou het kunnen betekenen dat ik geen pachtovereenkomst af wil sluiten en liever als loonwerker verder ga.

Even terug naar je laatste uitdaging, de boekweit. Het zaad sloeg aan, de jonge plantjes overleefden de droogte. In juli veranderde de es in een witte bloemenzee waar duizenden bijen op af kwamen. Een kleine idylle. Waren je zorgen voorbij?

Nog niet helemaal. Op het moment dat we wilden oogsten, regende het juist wel. In tegenstelling tot granen wordt boekweit in twee stappen geoogst. Na het maaien blijft het gewas op het land liggen om af te rijpen voor het gedorst wordt. Het kiezen van het juiste moment steekt heel nauw en hangt af van het weer. Wacht je te lang dan valt het zaad eruit en ontkiemt het opnieuw. Toen het tijd was om te dorsen, dreigde het te gaan regenen. Op zo’n moment is de romantiek ver te zoeken. We moesten tot diep in de nacht doorwerken om de boel op tijd binnen te halen. Het kon ook niet in de kieper blijven zitten, dan zou het gaan broeien. Over al deze dingen was van te voren niet nagedacht, we moesten steeds improviseren.

Hoe heb je dit opgelost?

De kisten waarin ik mijn eigen granen en peulvruchten droog, stonden op dat moment leeg en de boekweit kon daarin. Een paar weken later kon ik gelukkig mijn eigen oogst bij een collega in de schuur onderbrengen. Daarna moest het zaad nog geschoond worden. Weer uit de kist, op de kieper, naar een collega-boer, in de machine en weer terug. Bij het schonen van zaad in de machine wordt 70 % verontreiniging verwijderd, waardoor het droogproces sneller verloopt. In september is de oogst van de Holtesch samen met de boekweit van mijn eigen perceel op transport gegaan naar Polen. Daar wordt het gepeld.

Dat boekweit wordt gepeld in Polen valt volgens sommige mensen moeilijk te rijmen met duurzaamheid…

Ook dit hadden we ons van te voren niet gerealiseerd. Boekweit is een mooi gewas en een fantastisch product maar – ik denk dat we hier open over moeten zijn – er valt nog veel te verbeteren aan het proces. De boekweit die hier in de supermarkt ligt komt voornamelijk uit China en Oost-Europa. In ons land wordt het nog maar sinds een paar jaar geteeld. Het zou mooi zijn als we hier een eigen pellerij krijgen. Een aantal boeren in Noord Nederland heeft de handen ineen geslagen. Samen met Peter Brul (initiatiefnemer van de Graanrepubliek (1) en enthousiast over boekweit) onderzoeken we de mogelijkheid om, net als vroeger, het proces van teelt tot op het bord, weer in Nederland te laten plaatsvinden. Ik denk dat hier een mooie rol voor Land van Ons is weggelegd.

De zorg om de aarde wordt door veel mensen gedeeld, dat blijkt wel uit het grote aantal mensen dat zich als deelnemer heeft aangemeld. Iedereen zoekt en vindt zijn eigen oplossing. Ook voor de invulling van de Holtesch zijn allerlei ideeën aangedragen. Bloemenranden, keverbanken, insectenhotels, voedselbossen. Hoe kijk jij hier als boer tegenaan?

Binnen de gangbare landbouw is het een goede poging om de diversiteit te vergroten. Bij toepassing van strokenteelt creëer je een weerbaar systeem waar de biodiversiteit vanzelf zal toenemen. Een keverbank of insectenhotel heeft dan minder toegevoegde waarde. We moeten wel oppassen dat het perceel niet wordt volgepropt met allerlei hypes, waardoor er geen ruimte meer is voor landbouw. Bloemenranden zorgen voor een goede overgang naar het omringende bos, maar kunnen ook als mengteelt worden toegepast op een deel van de stroken.

‘We moeten allemaal veranderen’

 

 

Ben Haarman, portefeuillehouder natuur en landschapsontwikkeling van LTO suggereert in een reactie op de oprichting van Land van Ons (Nieuwe Oogst, januari 2020) dat de agrarische sector zelf heel goed in staat is om de biodiversiteit op het platteland te verbeteren.

Het jarenlang toepassen van monocultuur binnen de landbouw heeft de weerbaarheid van het systeem geen goed gedaan, maar ook de boeren zijn hierdoor gevormd. Verandering vanuit de sector zou mooi zijn, maar ik verwacht niet dat het zal gebeuren. De meeste boeren denken in euro’s, land wordt gezien als productiemiddel.

Ligt er dan een taak voor de overheid?

Beleidsmakers maar ook banken kijken niet ver vooruit. Met kortetermijnpolitiek komt je heel ver op korte termijn maar uiteindelijk bereik je er niets mee. We moeten allemaal veranderen, de landbouw zeker ook, maar het vraagt een omslag in denken van jongs af aan. Bewustwording. Misschien moeten we bij het onderwijs beginnen.

In een uitzending van Keuringsdienst van Waarde (KRO-NCRV 17 september 2020) wijs je op de gespletenheid van de mens als het om bewust kopen gaat. Als je mensen vertelt over de achtergronden van je biodynamische legboerderij zijn ze enthousiast en bereid hun leven te beteren, maar zodra ze voor de schappen in de supermarkt staan, schakelen ze weer terug, worden ze consument en kiezen voor het goedkoopste product. Dat doet vermoeden dat er toch meer nodig is dan onderwijs. Kan een burgerinitiatief als Land van Ons hier een rol in spelen?

Betrokkenheid levert meer op dan dwang. In die zin heeft Land van Ons misschien wel een voorbeeldfunctie. Laten zien hoe het ook kan. Belangrijk is dan wel dat we ook binnen de coöperatie in goede harmonie naar oplossingen zoeken en elkaar met onze verschillende achtergronden blijven respecteren en de ruimte geven. Samenwerken in een team met enthousiaste mensen maakt het leven mooier. Het is een mooi initiatief, samen kunnen we wat bereiken.

Tot slot nog even vooruitblikken. Als je je fantasie de vrije loop laat, hoe ziet het agrarische landschap en meer specifiek de Holtesch er over tien jaar uit?

Gewassen worden biodynamisch geteeld met bloemenstroken en bloemenranden. Strokenteelt wordt steeds meer gangbaar. Daarnaast heeft hier en daar de pixellandbouw zijn intrede gedaan. Een nog verfijndere vorm van mengteelt. In plaats van teelt op lange stroken van zes meter breed staan de verschillende gewassen nu verdeeld over vakjes van vijftig bij vijftig centimeter. De techniek is zover ontwikkeld dat robots specifieke werktaken als wieden en oogsten voor hun rekening nemen.

Robots op de es?

Het perceel leent zich er goed voor, beter misschien nog wel dan voor de strokenteelt die we de komende jaren willen gaan toepassen. Boekweit en de verschillende granen die op de es worden verbouwd – teff, mais en oude soorten als emmer, spelt en haver – worden in de omgeving gepeld en gemalen en producten hiervan zijn in de omgeving verkrijgbaar. Naast veldbonen, erwten en lupine zou ik ook graag soja willen verbouwen op de Holtesch. Een goede eiwitbron voor mens en dier, ik denk dat het echt een gewas is voor de leden van Land van Ons.

Elke dag een bord vol heerlijkheden van de Holtesch. Hoe zit het met de peentjes en andere groentes?

De tijd zal het leren. Voor een gevarieerde maaltijd op ons bord – een gezonde levensstijl – moeten we soms concessies doen. Wilt u peentjes eten, dan hebben we water nodig!