Ons huidige landbouwsysteem heeft negatieve effecten op het bodemleven: kunstmest, bestrijdingsmiddelen, ontwatering en intensieve grondbewerking zijn funest voor de bodem en het leven is er grotendeels uit verdwenen. Is het tij te keren? Bodemkundige Ties Temmink denkt van wel. Samen met drie andere enthousiaste en jonge ondernemers richtte hij in 2021 de Stichting In Goede Aarde op om te onderzoeken hoe het herstel van het bodemvoedselweb kan worden ingezet voor de landbouw.
Ties Temmink werkt samen met Benthe van Wallenburg, Kirsten van Reisen en Jonathan Loogman. Met elkaar zetten zij zich actief in voor het herstel van de grond onder onze voeten. Ze hebben zich laten inspireren door het werk van de Amerikaanse microbiologe Elaine Ingham. Ingham heeft jarenlange ervaring in het onderzoeken van het ondergrondse ecosysteem dat grotendeels onzichtbaar is voor het blote oog en dat zij ‘The Soil Food Web’ is gaan noemen, oftewel het bodemvoedselweb.

Het bodemvoedselweb

Het bodemvoedselweb is een fascinerend ondergronds web van leven dat bestaat uit talloze micro-organismen: eencelligen zoals bacteriën, protozoa (waaronder de amoeben), eencellige algen en schimmels (waaronder de gisten) maar ook kleine meercellige organismen (zoals kleine wormen) die allen een eigen en essentiële rol vervullen. Samen met planten zorgen zij voor alle fundamentele functies van de bodem. Hoe werkt dat precies?
‘Planten halen 95 procent van de voedingsstoffen die ze nodig hebben uit zonlicht, water en koolstofdioxide. Daarvan wordt zo’n 20 tot 85 procent in de wortels gestuurd – bij pioniersplanten zoals onkruid is dat zo’n 20 procent, bij grote bomen is dat zo’n 85 procent,’ zegt Temming. ‘Ongeveer de helft daarvan wordt gebruikt om wortels aan te maken en alles op orde te houden. De andere helft wordt aan de bodem afgegeven en voeden de microben in de bodem. Deze microben maken vervolgens enzymen aan waarmee ze voedingsstoffen uit organisch materiaal halen die planten niet uit het fotosyntheseproces kunnen verkrijgen.’ Zo vindt er dus een uitwisseling plaats tussen planten en micro-organismen.

‘Planten functioneren in dit web als een soort dirigenten,’ zegt Temmink. Zij kunnen over het hele wortelstelsel specifieke stofjes afgeven die weer specifieke micro-organismen aantrekken die gespecialiseerd zijn in het opnemen van bijvoorbeeld mangaan, koper, stikstof of wat dat ook.’
Een compleet bodemvoedselweb creëert alle elementen voor een gezonde en productieve bodem zoals vruchtbaarheid, goede structuur, infiltratiecapaciteit, waterberging, koolstofopslag, onderdrukking van ziektes- en plagen.

Anders leren kijken

Als we een kans willen hebben om de landbouwcrisis op te lossen, dan moeten we dus anders naar onze bodem gaan kijken. Er worden nog steeds bodemrapporten gemaakt waarin bijvoorbeeld staat dat er een kaliumtekort is en dan wordt er kalium aan de grond toegevoegd. ‘Als je snapt hoe het bodemvoedselweb werkt, dan zie je dat dit belachelijk is,’ zegt Temmink. ‘We hebben geen tekort aan voedingsstoffen in de bodem, we hebben een tekort aan bodemleven om die voedingsstoffen beschikbaar te maken.’

‘Op die manier,’ zegt Temmink, ‘kan de transitie veel sneller gaan dan we denken.’ Zelfs een bodem die jarenlang uitgeput en omgeploegd is, kan hersteld worden. De natuurlijke tendens van een ecosysteem is om te zorgen voor meer diversiteit, complexiteit en productiviteit. Dit proces wordt ook wel successie genoemd en kun je in werking zien bij een kaal stuk grond: eerst beginnen er grassen te groeien, dan lage struiken, hoge struiken, kleine bomen en ten slotte hoge bomen. Ondergrond vindt er eenzelfde proces plaats: het begint met bacteriën en protozoa en daarna met schimmels en geleedpotigen. In ons huidige landbouwsysteem brengen we onze bodembiologie steeds weer terug naar het beginstadium, dus naar bacteriën en protozoa. Dat is waanzin als je erover nadenkt.

De Elaine Ingham-methode

Hoe moet het dan wel? Als het bodemvoedselweb compleet is, hoef je absoluut geen kunstmest en geen bestrijdingsmiddelen te gebruiken. Je ondersteunt de successie door minimaal te ploegen, door compost of compostthee aan te brengen en door het land het hele jaar te bedekken zodat er voldoende voedingsstoffen beschikbaar blijven voor de organismen in en op de bodem.
Om de bodem te herstellen heeft Elaine Ingham een methode bedacht om het bodemleven te stimuleren. Voor deze methode is de microscoop essentieel:
• Je legt aarde onder het vergrootglas. Zo kun je zien welke micro-organismen en de daarbij behorende bodemfuncties aanwezig zijn en welke ontbreken.
• Je maakt compost volgens een uitgekiend proces: de meeste landbouwgewassen gedijen het beste bij een goede balans tussen bacteriën en schimmels. In een bodem zonder bodemvoedselweb zullen bacteriën dominant zijn en zal onkruid eerder de kop op steken.
• Je verhit de compost zodat je ziektekiemen en onkruidzaden kapotmaakt en je selecteert op positieve organismen. Dat doe je door het compost een aantal maal te keren zodat er voldoende zuurstof bij komt.
Door het aanbrengen van compost en het toevoegen van bijvoorbeeld compostthee kun je de problemen in de bodem in korte tijd weer oplossen. Compostthee maak je door een beetje compost op te lossen in water, er wat lucht bij te pompen en wat voeding toe te voegen. Zo krijg je een groot volume van levenselixer dat je met gangbare machines kan uitrijden.
In één maand tijd kun je goede zogenoemde ‘thermische compost’ maken en binnen twee weken kun je door de microscoop al resultaat zien. Op basis daarvan besluit je of er nog een interventie nodig is of niet. Zodra het web van leven gezond is kan ‘holistische begrazing’ het herstel van de bodem versnellen. In plaats van koeien toegang te geven tot het hele weiland, verplaats je de koeien elke dag naar een nieuw stukje. Grazers kunnen een rol spelen in het herstel, het gaat om het zoeken naar de juiste balans.
De Elaine Ingham Methode is schaalbaar tot grote oppervlakten, denk daarbij aan 1000 hectare. In Nederland is deze methode nog niet grootschalig toegepast, maar in het buitenland heeft ze zich al op kleine en grote schaal bewezen.
Ties Temming was in 2021 te gast bij Land van Ons. Kijk hier het webinar terug.