Onder de vele vrijwilligers die ik inmiddels bij Land van Ons heb ontmoet, blijken er nogal wat te zijn met een moderne digitale verslaving: rondzwerven op Topotijdreis. Met simpele muisklikjes ga je tien, twintig, vijftig, honderd, honderdvijftig jaar terug in de tijd en krijg je via vroegere kaarten een indruk van hoe het landschap er destijds bij lag.

Door Michiel Bussink

Een van de opvallendste dingen: wat een enorme hoeveelheid groene lijntjes op de kaart, nog maar vijftig jaar geleden. Allemaal heggen, hagen, houtwallen en houtsingels die destijds het landschap doorsneden. Bedoeld als veekering en eigendomsafbakening tussen al die nog kleinschalige akkers en weiden. Het gros – tienduizenden kilometers lang – oftewel 90 procent is verdwenen. En nog steeds zie je dat er moedwillig, door onverschilligheid of onwetendheid rijen bomen en hagen verdwijnen.
De teloorgang van die fijnmazige groene infrastructuur is een van de verklaringen voor de dramatisch slechte toestand van de natuurlijke rijkdom in Nederland. Juist daarom ook is het in ere herstellen daarvan op onze aangekochte gronden een van de cruciale onderdelen van het grote groene herstelplan van Land van Ons.

Om te beginnen even de vraag: waarover hebben we het eigenlijk als we over heggen, hagen, houtsingels en -wallen praten? Over het algemeen zijn heggen en hagen synoniem aan elkaar en bestaan ze uit een rij of eventueel dubbel rij van struiken (bijvoorbeeld meidoorns, sleedoorns, haagbeuk, kardinaalsmuts, huls, liguster), al dan niet met her en der een boom er tussen. Een boomsingel is een rij bomen (els, eik, es, etc.), eventueel met struiken er tussen. Een houtsingel is een brede strook met bomen en struiken en als die strook op een wal (een verhoging) ligt, spreken we van een houtwal. Er zijn uiteraard ook mengvormen. Maar over het algemeen zijn heggen lager en smaller dan houtsingels en bovendien arbeidsintensiever in het onderhoud dan houtsingels en -wallen. Lage heggen vergen jaarlijkse snoeibeurten, flinke houtsingels hoeven soms slechts om de vijftien jaar worden ‘afgezet’: hakhoutbomen zoals elzen, die worden afgezaagd en daarna weer uitlopen.

Heggen en houtsingels hebben een groot aantal functies.
* Ze zorgen voor een gevarieerd en aantrekkelijk landschap om te wonen, te werken en recreëren.
* Ze zorgen voor identiteit: een Zuid-Limburgse haag is van oudsher anders dan een in de Achterhoek of Brabant.
* Dragen daarmee bij aan cultuurhistorische waarden, inclusief het in levend houden van waardevolle ambachtelijke arbeid (heggenvlechten, manden vlechten).
* Zorgen voor veekering (in plaats van prikkel of schrikdraad) en beschermen het vee tegen wind, zon en regen.
* Ze zorgen voor windkering en daarmee een gunstig microklimaat voor gewassen of vruchtbomen op de akker of in de wei.
* Ze zorgen voor een leefgebied voor een groot aantal planten en dieren. Een voedselbron voor insecten, bodemfauna, vogels, wilde zoogdieren. Maar ook schuil- en nestgelegenheid voor vogels, geleiding voor vleermuizen, onderkomen voor muizen, wezel, hermelijn, das, bunzing. En een verbinding met de omgeving, en daardoor uitwisseling met gebieden elders en vergroting van het leefgebied.
Op een klein oppervlak zijn, zeker in een houtwal (die hoger ligt) grote verschillen in zonlicht, temperatuur, wind en vochtigheid, wat voor een grote diversiteit aan flora zorgt.

* Ze leveren nuttige producten voor het vee. Je ziet koeien vaak aan de rand van hagen grazen omdat ze er allerlei planten en kruiden vinden die hun gezondheid bevorderen. Maar ook houtige gewassen zoals wilg, zijn een waardevolle voedselbron voor runderen.
* Ze leveren nuttige producten voor mensen, zoals hout voor verwarming (hakhout), hekken of gereedschap en nuttige en smakelijke bloemen, bladeren, noten, bessen, paddenstoelen,
* Ze leggen CO2 vast.
* Spelen een rol in plaagbestrijding, doordat ze dieren aantrekken. Bijvoorbeeld vogels die aan rupsbestrijding doen op aanpalende akkers.
* Bomen en struiken halen voedingstoffen uit diepere bodemlagen en geven die via hun bladeren af aan de bodem, waarmee voor bodemstructuur en vruchtbaarheid wordt gezorgd. Soms ook in de vorm van bijvoorbeeld stikstof (de bladeren van de els).
* Ze houden vocht en regenwater vast, waardoor er minder verdroging is.

Kortom heel erg de moeite waard om ook binnen Land van Ons werk te maken van heggen, hagen, houtsingels en -wallen. Hoeveel werk? Dat hangt af van allerlei factoren. Hoeveel ruimte is er? Wat is precies het doel? Hoeveel tijd wil je er aan besteden? Over het algemeen geldt: hoe kleiner en smaller, hoe meer en vaker er wat aan gedaan moet worden. Ook niet onbelangrijk: hoe past het in de bedrijfsvoering van de pachter?

Rick Huis in ’t Veld, beheerboer van het perceel Lettele deelt zijn ervaringen. Hij heeft op zijn bedrijf zo’n vier kilometer aan heggen en hagen. ‘Op zich heb ik met dit deel van ons ‘bouwplan’ weinig werk. Zeker als de aanplant eenmaal goed is aangeslagen, maar dat viel afgelopen drie droge jaren helaas vies tegen.

In de winter loop ik met de kettingzaag een paar weken langs de hagen om ze terug te snoeien, dat werk komt niet op een jaar aan. Ik vind het best leuk om in de winter met hout bezig te zijn en het levert mooi brandhout op dat we nodig hebben voor de kachel. Eens in de 5 a 10 jaar is er groot onderhoud nodig. Dan ben ik al snel 2 weken kwijt om bijvoorbeeld een elzenbos uit te dunnen.. Soms besteed ik wat werk uit, bijvoorbeeld het weghalen van (te) grote bomen. Het snoeien kan ik net ze snel alleen als dat ik mensen voor moet organiseren. Op het perceel van Land van Ons hoef ik niets aan het hout te doen, daar voert een actieve groep vrijwilligers het onderhoud uit.’

Er valt nog heel wat meer te zeggen over aanplant en beheer van houtbegroeiing. Gelukkig is er in Nederland de nodige kennis en ervaring. Bijvoorbeeld bij de verschillende provinciale landschapsorganisaties. Maar er zijn ook specialistische organisaties waar je terecht kunt voor advies, documentatie en plantmateriaal. Twee organisaties zijn hierbij in het bijzonder vermeldenswaardig: Stichting Heg en Landschap en Hoop Heggen.

Bron: Lex Roeleveld, Stichting Heg en Landschap

Stichting Heg en Landschap heeft verschillende zeer nuttige handleidingen uitgegeven.
Documentatie is ook te vinden bij de Kennisbank Groen-Blauwe Diensten.

Drie jaar inventariseren van een veertig meter lange heg in Devon. Bron: Lex Roeleveld, Stichting Heg en Landschap.