Natuur & Milieu publiceerde op 6 november 2023 een burgeronderzoek waaruit blijkt dat de waterkwaliteit alarmerend slecht is. Land van Ons wil een robuuster landbouwsysteem creëren en water speelt daarin een essentiële rol. Wat is er aan de hand in ons waterland?
In augustus deden veel burgers mee aan het project ‘Vang de Watermonsters’ van Natuur & Milieu. Met een meetkit namen ze op verschillende locaties monsters van het water, maten ze de doorzicht en de bodemdiepte van het water en brachten de flora en fauna in het water in kaart. De afgelopen maanden heeft NIOO-KNAW al deze gegevens geanalyseerd en kwam tot een pijnlijke conclusie: de waterkwaliteit van sloten in Nederland is alarmerend slecht. Zo’n 88% van de kleine wateren in Nederland bevatten weinig planten of waterdiertjes of te veel meststoffen, bestrijdingsmiddelen of andere vervuilende stoffen. Het water is vaak troebel, maar ook in helder water groeien in veel gevallen te weinig planten en dieren.

Pesticiden een van de boosdoeners

Uit een eerder onderzoek dat gedaan werd in 2019 onder leiding van Rosa Sjerps, Pascal Kooij e.a. bleek de waterkwaliteit in Nederland al ver onder de maat te liggen. In dat onderzoek bleken pesticiden in het water een van de grote veroorzakers te zijn: in tweederde van het Nederlands drinkwater kwam pesticiden voor. In een derde van de wateren werden de kwaliteitsstandaarden van de Kaderrichtlijn Water overschreden. Acetamiprid, een middel dat tot op de dag van vandaag nog steeds is toegestaan, werd met een concentratie van 1,1 μg/L in drinkwater aangetroffen: 11 keer zoveel als toegestaan!
Een van de drinkwaterbedrijven die momenteel de gevolgen van grootschalig gewasbeschermingsmiddelengebruik ondervinden, is WMD Drinkwater uit Drenthe. Volgens WMD zijn die veroorzaakt door de landbouwactiviteiten die in de provincie plaatsvinden, zoals akkerbouw en bollenteelt. ‘Op zes locaties bij onze grondwaterwinningen treffen we al sinds eind jaren tachtig bijproducten van gewasbeschermingsmiddelen aan, zoals dichloorpropaan. Recentelijk hebben we ook bestrijdingsmiddelen, zoals bentazon, in te hoge concentraties aangetroffen. Het is lastig te achterhalen hoelang die stoffen al in de bodem zitten, soms duurt het wel decennia voordat ze ons grondwater bereiken. Vaak is het ook een mix van verschillende herkomst.’

Wat zijn pesticiden precies en wat zijn de effecten ervan?

Pesticiden zijn stoffen die gebruikt worden om gewassen, zoals groenten en bloemen, te beschermen tegen plagen, ziekten of onkruid. Ze worden ook gewasbeschermingsmiddelen, bestrijdingsmiddelen of landbouwgif genoemd. Er is nog veel onduidelijkheid over wat de gevolgen zijn van het gebruik ervan.

Vorig jaar was de Wageningse hoogleraar Violette Geissen te gast bij Land van Ons. Ze gaf een indrukwekkend webinar over dit onderwerp. Geissen geeft sinds drie jaar leiding aan Sprint, een grootschalig Europees onderzoeksproject dat voor het eerst grondig onderzoek doet naar de effecten van pesticiden op mens, dier, plant en milieu. Volgens Geissen worden we permanent omgeven door een cocktail van pesticiden. ‘In de lucht, in het water en in de bodem. Het zit ook in het eten dat we eten en het drinken dat we drinken.’ Zo wordt glyfosaat, het meest beruchte bestrijdingsmiddel, aangetroffen in wijn die Nederlandse supermarkten verkopen.

Dankzij dit onderzoek weten we inmiddels dat 80 procent van de Europese bodem resten van pesticiden bevat. Het meest aanwezig is glyfosaat. ‘Glyfosaat werkt als antibiotica,’ legt Geissen uit. ‘Het doodt schadelijke, maar vooral ook nuttige schimmels en bacteriën, niet alleen in de bodem, maar waarschijnlijk ook in de longen en darmflora van mensen. Als dat echt zo is, vermindert dat onze weerstand en zijn we vatbaarder voor ziekten.’

In het Nederlandse grondwater spant één middel al vele jaren de kroon: bentazon. Bentazon is een belangrijk én goedkoop bestrijdingsmiddel voor boeren. Het is bij uitstek geschikt voor onkruiden die laat op komen zetten, bijvoorbeeld tussen bonen en erwten, zonder het gewas te beschadigen. Al in 1980 en 1985 verschenen twee RIVM-rapporten die grote vraagtekens plaatsten bij het ‘veilige’ gebruik van bentazon. In zogenaamde uitspoelingsexperimenten bleek dat bentazon eenvoudig met water meeloopt, weg van de plek waar het gespoten is. Het middel blijkt zich nauwelijks aan bodemdeeltjes te hechten en is ook nog ‘hoogst oplosbaar in water’.
Bestrijdingsmiddelen die in het oppervlaktewater terechtkomen, kunnen toxisch zijn voor waterorganismen. Piekconcentraties kunnen leiden tot de dood. Concentraties die gedurende langere tijd te hoog liggen, kunnen allerlei chronische effecten veroorzaken zoals een verminderde voortplanting, onderontwikkelde groei en desoriëntatie. Maar ook hier is nog weinig onderzoek naar gedaan. We weten nog steeds niet wat de effecten precies zijn.

Ophoping van pesticiden

In 1962 toonde Rachel Carson, auteur van Silent Spring, aan dat bestrijdingsmiddelen slecht afbreekbaar zijn en dat ze schadelijk zijn voor dier én mens omdat het spul zich ophoopt in vetten. Nieuw onderzoek bevestigt dit. ‘In Nederland hebben we veel DDT in de bodem aangetroffen,’ zegt Geissen in een interview met de Volkskrant. DDT is een middel dat al sinds 1973 verboden is en niet meer wordt gebruikt. ‘Het zit nog steeds in de grond, de restanten stapelen zich op in de bodem en komen uiteindelijk in het grondwater terecht.’ Bovendien verloopt vervuiling in grondwater ook met een vertraging. Bentazon dat je nu in het grondwater aantreft, kan al best twintig jaar lang onderweg zijn voor het de diepte heeft bereikt.

Volgens het RIVM zijn er de afgelopen decennia in Nederland minder bestrijdingsmiddelen gebruikt, maar worden er desondanks bij een kwart van circa 200 drinkwaterwinningen restanten van bestrijdingsmiddelen aangetroffen in het grondwater. ‘Ruim een derde van de aangetroffen bestrijdingsmiddelen is inmiddels verboden in Nederland.’
In 22 procent van de Europese oppervlaktewateren zijn de hoeveelheden pesticiden boven de effect- of kwaliteitsdrempels. In Nederland overschrijden vooral de insecticiden esfenvaleraat, cypermethrin en deltamethrin – die nog altijd zijn toegestaan in Nederland – de normen. Esfenvaleraat is werkzaam tegen bladvretende rupsen, bladluizen, witten vliegen en de coloradokever. Cypermethrin en deltamethrin daarentegen hebben een veel breder werkingsspectrum. Deze bestrijdingsmiddelen worden onder andere gebruikt bij broccoli, pompoen, gerst, bloemkool, groene bonen, meloen, aardappelen, tomaat en wortels. 

We weten dat cypermethrin de gezondheid schaadt van vissen en andere organismen die in het water leven, onder andere door verstoring van de voortplantingscyclus, groei-ontwikkeling, en zwemgedrag. Maar de reikwijdte van deze pesticiden zullen we wellicht pas over een paar decennia gaan zien.

Hoe nu verder?

‘Ons landbouwbeleid is nog steeds een reactie op de hongerwinter,’ zegt Geissen. ‘Alles was gericht op hogere productie, want mensen moesten eten. Pesticiden zorgden voor meer opbrengst, dus die werden daarvoor ingezet. Het is nodig dat we nadenken over de vraag waar we naartoe willen en hoe we een duurzame voedselketen opbouwen.’ 

Er is veel meer onderzoek nodig naar de effecten van pesticiden en vooral de cocktails van pesticiden op de gezondheid van mensen, dieren en het ecosysteem. Op die manier kunnen de toelatingsprocedures verbeterd worden en kunnen er aanbevelingen worden opgesteld voor een limiet en de totale hoeveelheid bestrijdingsmiddelen die een boer mag gebruiken. Beleidsmakers en politici kunnen nu al het verschil maken met goede wetten en regels.

Steeds meer agrariërs werken mee aan projecten die moeten zorgen voor schoon en voldoende oppervlaktewater en grondwater, zoals Boeren voor Drinkwater in de provincie Overijsel. Maar dat is nog niet genoeg. Land van Ons wil een robuuster landbouwsysteem creëren dat zorgt voor goed bodembeheer en schoon grondwater. We passen daarom andere teeltmethoden toe, zoals strokenteelt, zodat de gewassen beter beschermd zijn tegen plagen of ziekten. We leggen natuurvriendelijke oevers aan waar waterdieren en -planten kunnen groeien en floreren. En we beheren de bodem op een duurzame manier, zodat de grond geen voedingsstoffen van buitenaf nodig heeft en de eigen voedingsstoffen beter vasthoudt.

Wat kun jij doen?

Door in je tuin bewuste keuzes te maken, kun jijzelf ook bijdragen aan schoon grondwater. Bijvoorbeeld door tegels in je tuin te vervangen door planten en bloemen, door zuinig om te gaan met drinkwater en regenwater op te vangen in een ton en door in het tuincentrum te kiezen voor natuurvriendelijke producten. Ook kun je als burgerwetenschapper meedoen aan het project ‘Van de Watermonsters’ van Natuur & Milieu. Zie hun website voor meer informatie.
Het webinar van Violette Geissen is nog steeds terug te zien op de website van Land van Ons.

Marijke Wempe

Bronnen
https://www.zeelandnet.nl/nieuws/eu-landen-stemmen-over-langer-toestaan-omstreden-onkruidverdelger
https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/5411313/glyfosaat-hoe-een-als-veilig-beoordeeld-bestrijdingsmiddel-nu-toch
https://www.groene.nl/artikel/de-gezondheidsrisico-s-van-glyfosaat?trk=public_post_comment-text
https://www.groene.nl/artikel/gif-in-de-grond
https://www.drinkwaterplatform.nl/bestrijdingsmiddelen-in-drinkwaterbronnen/
https://www.rivm.nl/publicaties/bestrijdingsmiddelen-in-grondwater-bij-drinkwaterwinningen-huidige-belasting-en
https://natuurenmilieu.nl/nieuws-artikel/waterkwaliteit-in-nederlandse-kleine-wateren-is-nog-steeds-onder-de-maat/
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0045653519314481
https://www.boerenvoordrinkwater.nl/boeren-zorgen-voor-schoon-drinkwater/
https://www.rivm.nl/bestrijdingsmiddelen/bestrijdingsmiddelen-in-milieu
https://www.vmm.be/water/kwaliteit-waterlopen/pesticiden-in-oppervlaktewater