Deze week bekeek ik de fascinerende film Onder het maaiveld van de makers van De wilde stad en De nieuwe wildernis. Ze brengen het veelzijdige leven in beeld dat zich onder onze voeten afspeelt, in de aarde. Het is ongelooflijk om te zien wat daar allemaal gebeurt, elke seconde van de dag. De makers hebben een klein deel vastgelegd, want zoals ze zelf zeggen: ‘Er zitten meer levende wezens in één theelepel gezonde grond dan er mensen op aarde zijn.’ Een bodem met veel diverse soorten is gezonde grond. Bij die soorten horen regenwormen, springstaarten, kevers, mollen en ook schimmels.

Ik moet eerlijk bekennen dat ik nooit zo gecharmeerd was van schimmels, ik associeerde ze vooral met dood en verderf. Hoewel ik ze er prachtig uit vind zien, ben ik niet zo dol op de smaak van paddenstoelen en een puberaal experiment met de magische variant eindigde in een ‘slechte’ trip. Maar toen las ik het boek Verweven leven van bioloog Merlin Sheldrake en ging er een nieuwe wereld voor mij open.

‘Schimmels zijn overal, maar je ziet ze gemakkelijk over het hoofd,’ schrijft Sheldrake. ‘Ze zitten in je en overal om je heen. Ze houden jou en alles waarvan je afhankelijk bent gaande. Ze eten gesteenten, brengen de bodem voort, verteren milieuverontreinigende stoffen, voeden én doden planten, kunnen in de ruimte leven, veroorzaken visioenen, produceren voedsel en medicijnen, manipuleren het gedrag van dieren en beïnvloeden de samenstelling van de atmosfeer.’ Ongeveer 100.000 schimmelsoorten zijn bekend, dat is naar schatting nog maar 5 procent (!) van het totale aantal schimmels.

De meeste schimmels vormen netwerken van vele cellen die bekendstaan als schimmeldraden, in de film zijn die schimmeldraden prachtig in beeld gebracht. Het zijn tere, piepkleine buisjes die zich vertakken en verstrengelen tot mycelium. Dit mycelium vervoert water en voedingsstoffen, zoals bijvoorbeeld stikstof, fosfor, zink en koper en zendt signalen uit over de omgeving. Planten zijn afhankelijk van dit netwerk voor hun voedsel en verdediging. In tijden van droogte kunnen planten hierop terugvallen. Volgens sommige schattingen zou het mycelium in één theelepel gezonde grond ergens tussen de honderd meter en tien kilometer lang zijn.

De schimmels die rond de wortels van planten leven hebben invloed op de groei van de plant. Plantenwortels trekken bepaalde schimmels aan en sturen andere weg. Dat doen ze door chemische stoffen uit te scheiden. Die schimmels bepalen vervolgens mede hoeveel en welke voedingsstoffen de plant tot zich kan nemen. Zo kunnen mycorrhizaschimmels ervoor zorgen dat gewassen beter concurreren met onkruid en hun afweer tegen ziekten vergroten door hun immuunsysteem te stimuleren; ze kunnen gewassen minder kwetsbaar maken voor droogte en warmte en beter bestand tegen te veel zout en zware metalen; ze vergroten zelfs het vermogen van planten om aanvallen van schadelijke insecten af te slaan.

Liesje Mommer van Universiteit Wageningen ontdekte dat plantensoorten een unieke combinatie van bodemschimmels hebben. En als je verschillende plantensoorten bij elkaar zet, dan zijn die veel beter beschermd tegen ziekmakende schimmels – want helaas zijn die er ook – en blijken veel ziekteverwekkers zelfs te verdwijnen.

‘Die samenwerking van schimmels en plantenwortels zijn we aan het verliezen,’ zegt Franciska de Vries, hoogleraar aardwetenschappen aan de UvA. ‘Enerzijds door veredeling van de planten, anderzijds door de manier waarop we met de bodem omgaan.’ Duizenden jaren lang bestond er in de landbouw aandacht voor een gezonde bodem, en daarmee impliciet voor de relaties met schimmels. Met de intensivering van de landbouw zijn we de bodem gaan verwaarlozen en hebben we ondergrondse gemeenschappen grotendeels verwoest. Maar het werkt dan weer niet zo dat je simpelweg mycorrhizaschimmels aan plantenwortels kunt toevoegen.

Het succes hangt af van de ecologische match. Alles begint met goed bodembeheer.