De weg naar een biodivers landbouwperceel kent verschillende hobbels en soms ook valkuilen. De kersverse Land van Ons-vrijwilligers gaan samenwerkingen aan met onder meer vergunningverleners, een pachter, stakeholders, omwonenden, en ontdekken zo gaandeweg de (on)mogelijkheden van het perceel. Laverend tussen persoonlijke wensen, regelgeving, procedures en onverwachte situaties stellen ze hun verwachtingen en passen ze het beheersplan aan. Welke taken komen zoal op hen af?

Dit artikel behandelt verschillende van die hobbels:

– Vrijwilligers werven
– Belangen afwegen
– Schikken naar het bestemmingsplan
– Pachter selecteren en pachtcontract opstellen
– Teeltplan en afzet regelen
– Verbinden met de buurt
– Samenwerken met belanghebbenden.

Vrijwilligers werven

Zodra de koop en overdracht van een perceel in beeld komen, gaat het landelijk team HR op zoek naar een kwartiermaker. Een verbinder en aanpakker die al snel begint met werven van vrijwilligers voor een perceelteam en ook ad hoc vrijwilligers voor de hand-en-spandiensten. Per perceel verschilt het beeld.
In Houten was voor laatste groep al meteen werk aan de winkel: zij moesten zo snel mogelijk de woekerende braamstruiken rond de fruitbomen terugsnoeien om verdere schade aan de bomen te voorkomen en de zichtlijn en doorloop te behouden. Met een lokale nieuwsbrief aan alle Land-van-Ons-deelnemers in het postcodegebied werd opgeroepen zich in te zetten voor een snoeimiddag.
De kwartiermakers van Udenhout kregen een enorme buzz aan vrijwilligers en belangstellenden in reactie op een artikel in het Brabants Dagblad. De eerste kennismakingsbijeenkomst was binnen een dag volgeboekt, waarna snel een tweede dag werd georganiseerd.

​​Belangen afwegen

De aankoop van het perceel in de gemeente Houten was niet vanzelfsprekend, want veel keuze is er niet in de dicht bebouwde provincie Utrecht.

Het perceel is dan ook geen gangbaar landbouwperceel, vertelt Dick Sijtsma lid van het perceelteam Houten. Het perceel was ooit onderdeel van een kasteeltuin. Met een beetje fantasie vormen de pakweg veertig 19e-eeuwse fruitbomen nog een zichtlaan naar kasteel Heemstede. De huidige kasteelheren willen graag dat we de zichtlanen in oude glorie herstellen en het liefst ook aansluiting maken op de huidige kasteeltuin.

Bij Land van Ons draait het in de eerste plaats om authentieke boerennatuur en is een historische tuin geen primair noch een statutair voorgeschreven doel. Maar we houden onze buren graag te vriend, wat als de kasteelexploitant persisteert?
Verder blijkt er in de bodem volop archeologisch materiaal aanwezig, mogelijk uit de tijd van de limes (verdedigingszone van het Romeinse Rijk) en de Hollandse waterlinie. Hoewel er vermoedelijk geen ‘beschermde’ archeologische status op ligt, mag de bodem tot maximaal 50 cm diep bewerkt worden. Dat heeft consequenties bij de plaatsing van bomen en heggen. Ook op het perceel Oud Ade in Zuid-Holland dwingen mogelijk archeologisch belangen tot omzichtigheid.

Bestemmingsplan

Bij het perceel Biesterhof in Millingen a/d Rijn speelt een kwestie rond de bestemming van het 25 ha grote perceel. Onze biologische boeren Howard Koster en Claudi Rudorf kwamen in de pachtersselectie boven drijven. Op het perceel, onderdeel van een voormalige melkveehouderij, staat een woonhuis. Howard en Claudi kregen de taak het te integreren tot een zelfstandige, biodiverse boerderij.

Maar al snel bleek dat het huis, de opstal, vanwege de woonbestemming geen dienst te kunnen doen voor het agrarische bedrijf. Nu wonen ze erin.

Een andere belemmering in het bestemmingsplan houdt in dat er op het perceel niet bovengemiddeld geparkeerd mag worden. Dat is lastig voor het publiek dat de tuinderij en de activiteiten op het perceel steeds regelmatiger komt bezoeken. De pachters investeren samen met het perceelteam veel in relatieopbouw, met de gemeente, met de buurt en met de media.

Pachter selecteren

Een andere belangrijke stap bij een nieuw perceel is de zoektocht naar een pachter. Op grond van welke overwegingen selecteer je de optimale pachter?

Kwartiermakers Gaby Meekes en Harry Paulissen kregen zeven gegadigden voor het perceel in Udenhout in Brabant. Dat plaatste hen voor meerdere dilemma’s. Ga je voor een ervaren Skal-gecertificeerde boer of juist voor een boer die wil overschakelen naar een biologische bedrijfsvoering?

Niet zelden zijn potentiële pachters tevens buren. In de hechte gemeenschap rond het perceel in Udenhout moest het perceelteam heel zorgvuldig te werk gaan. Van de zeven potentiële pachters werden er zes teleurgesteld. Dat vraagt om zorgvuldigheid en een heldere uitleg van het proces en de argumentatie van de keuze voor de uiteindelijke pachter. In Houten ging het in dat opzicht prima. Een pachter met een boerderij in de buurt zag er brood in en wilde ook binnen de gestelde kaders boeren. Een happy end.

Pachtcontract opstellen

Het perceel de Biesterhof in Millingen is inmiddels twee jaar in beheer, maar de pachter heeft nog geen formeel pachtcontract. Want welke pachtvorm is wenselijk? Land van Ons geeft de voorkeur aan liberale pacht, terwijl het pachtende team reguliere pacht prefereert. Die geeft hen een langere investeringshorizon. Sinds de start zijn honderden appelbomen en pruimenbomen geplant, die over zes jaar vrucht geven. De pachter wil graag zekerheid daar überhaupt de vruchten van te kunnen plukken. Mogelijk dat een erfpachtcontract uitkomst biedt.
Kwartiermaker Gaby van Udenhout ervoer dat voor bepaalde subsidies een zesjarig contract met de subsidieverlener nodig is, zoals de in Brabant geldende ‘Stimuleringsregeling Landschap’. Zo’n subsidie kan het best door Land van Ons aangevraagd worden, omdat het past bij de taken van het perceelteam rond landschapsherstel.

Teeltplan en afzet regelen

Als een perceel in je bezit komt, moet je dat bij wijze van spreken de volgende dag kunnen beheren. Dus snel aan de slag met een teeltplan, al dan niet in overleg met een beschikbare pachter. Dan is de timing van overdracht, in relatie tot het seizoen, cruciaal.

In Houten werd de verwerving in het najaar definitief, te laat om nog een groenbemester te kunnen zaaien. Het perceel ging zodoende kaal de winter in. Het perceelteam stelde samen met het team Oogst van Ons (productontwikkeling) een teeltplan vast dat eventueel ook door alleen een loonwerker uitgevoerd kon worden, inspelend op het uitblijven van een pachter. Onverwacht werd alsnog een geschikte pachter gevonden, die soepel meeging in de voorgenomen teeltafspraken.

​​Buurtbelangen ontdekken

Zorgvuldige omgang met de buurt is een terugkerend thema voor perceelcoördinatoren en kwartiermakers. Het is belangrijk om een goede vertrouwensbasis met omwonenden te creëren. Dat vergt geduld en tijd. Land van Ons is vaak een onverwachte koper, een vreemde in een buurt waar iedereen elkaar al generaties kent.
In Houten ging men voortvarend te werk met een voorlichtingsavond voor omwonenden. Nadat in vijftig brievenbussen in de wijde omgeving uitnodigingen waren gepost, verschenen circa twintig omwonenden. Veel buren en een paar ‘buurboeren’. Perceelcoördinator Bram Eigenhuis nam de aanwezigen mee in het gedachtegoed van Land van Ons, stelde het perceelteam voor en schetste het toekomstperspectief. De reacties varieerden van enige scepsis en zorg tot interesse. Meerdere aanwezigen zagen wel iets in het herstellen de kasteeltuin. Maar ‘liever geen wandelaars langs mijn tuin’ was hier en daar het geluid.

Een factor is dat op het platteland letterlijk en figuurlijk veel zichtbaar is. Op Oud Ade liep de perceelcoördinator Louis van der Meché, naar eigen zeggen, aanvankelijk iets te hard van stapel. De bouw van een kleine keet werd een groot item voor mensen die al hun hele leven in dorp Oud Ade wonen en weinig verandering hebben meegemaakt. De dorpsraad roerde zich. Dankzij een juriste met mediation-achtergrond kwam het goed. Zij wist de juiste toon richting lokale dorpsraad te treffen, kreeg het vertrouwen en de neuzen dezelfde kant op. Het perceelteam was een les wijzer: het belang van je verplaatsen in gevoeligheden in de buurt.

Belanghebbenden boeien

Ondanks een veelbelovend eerste contact is het soms hard werken om instanties tot medewerking te bewegen. Bijvoorbeeld bij perceel Houten: hoewel de provincie Utrecht én de gemeente Houten ons hartelijk verwelkomden, volgde daarna een langdurige stilte. Dankzij intensief relatiebeheer werd die stilte doorbroken. Relatiebeheer met overheden en andere instanties blijkt telkens weer van belang, waarbij het initiatief vooral bij de perceelcoördinator ligt.

Het perceel Udenhout ligt in de omgeving van de Loonse en Drunense duinen, met de status Nationaal Park. Daar zijn sinds vijfentwintig jaar vooral kleine natuurinclusieve boerenbedrijven actief, georganiseerd in de Stichting Duinboeren. De stichting is dan ook een belangrijke gesprekspartner voor de twee kwartiermakers van Udenhout. Daarnaast is goed contact opgebouwd met andere spelers in het veld de gemeente, omwonenden en met belanghebbenden als Boer en Natuur en Brabants landschap. In een regio met een omvangrijk Natura 2000-gebied is landbouwgrond nog schaarser dan elders en is goed contact over je manier van werken extra belangrijk.

Om een autonoom watersysteem met een hogere waterstand te krijgen moest het perceelteam van Oud Ade flink lobbyen bij waterschap voor een afwijkend peilbesluit. Voor het graven van sloten en de aanleg van dammen en stuwen waren gemeentelijke vergunningen nodig. Het lukte, mede door vanaf het begin te werken aan goede contacten met de vergunning verlenende ambtenaren en verantwoordelijken. Het bleek goed te lonen om ambtenaren te bellen en uit te nodigen om te komen kijken. In de kleine gemeente Kaag en Braassem, waaronder Oud Ade valt, nodigde de perceelcoördinator Burgemeester en Wethouders uit voor een bezoek aan het perceel.

Onvoorziene zaken

Dan zijn er nog de onverwachte zaken die op het pad van een perceelteam komen. Op Oud Ade werd bij graafwerkzaamheden een klein slakje aangetroffen: de beschermde platte schijfhoren. Die dreigde zand in de raderen te strooien bij de aanleg van een noodzakelijke dam. Uiteindelijk kon de betrokken provinciale ambtenaar instemmen met een creatieve oplossing: het diertje met oeverbegroeiing en al verplaatsen. Zo werd het proces gladgetrokken.
Ook in Houten deed zich een onvoorzien voorval voor. Het perceel ligt met de achterkant tegen een snelweg. Passanten gooien allerlei spullen uit hun autoraam. Tijdens een buurtbijeenkomst bleek men van het perceelteam opruimacties te verwachten…

Al met al is het duidelijk dat kwartiermakers, pachters, perceelteams en alle andere betrokkenen een dikke pluim verdienen voor hun grote inzet en hun idealisme, inventiviteit, vastberadenheid en realiteitszin voor goed ‘rentmeesterschap’ door Land van Ons.

Johanna van der Werff, 15 april 2024

Met dank aan
Gaby Meekes, perceel Udenhout
Louis van der Meché, perceel Oud Ade
Dick Sijtsma, perceel Houten
Howard Koster, perceel Biesterhof