Voor het eerst durf ik te zeggen dat er meer heggen bijkomen dan er af gaan.
Kilometers heggen werden sinds de industriële revolutie vervangen door het ‘efficiëntere’ prikkeldraad en vanwege de grootschalige ruilverkaveling zijn er nog eens vele kilometers gerooid. Al jaren pleit Jaap Dirkmaat, directeur van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, en voorzitter van Stichting Das en Boom, voor het herstel van heggen in ons landschap. Zijn boodschap begint nu eindelijk tot mensen door te dringen. Is er dan toch een toekomst voor de heg in Nederland?
‘Sinds vorig jaar zien we dat er meer heggen bijkomen, dan er af gaan. We planten kilometers heg. Steeds meer boeren in Nederland denken nu waarschijnlijk: “Wij moeten ook iets doen aan natuurherstel op landschap”.’ Jaap Dirkmaat is zichtbaar in zijn nopjes met deze ontwikkeling, want al jaren doet hij zijn stinkende best om de heg van de afgrond te redden. ‘Gelukkig zie je een nieuwe trend ontstaan dat boeren willen laten zien dat ze groen denken en groen zijn. De Biesterhof in de Duffelt, net buiten Millingen aan den Rijn, is zo’n voorbeeld. Hier wordt verantwoord omgegaan met de aarde, met goede producten, een mooi, gezond landschap, natuurlijke plaagbestrijding. Alles is aanwezig, ook heggen. En de mensen zijn heel gedreven om dat voor het voetlicht te brengen.’
Helaas zijn dit soort boerderijen nog wel de uitzondering en niet de regel. ‘Als we boeren zouden kunnen compenseren voor de inkomsten die ze met heggen derven, dan zouden veel meer boeren geneigd zijn om heggen te planten. Al was het maar omdat de waarde van een heg gewoon vastligt in tegenstelling tot de waarde van een oogst, waarbij de boer afhankelijk is van het succes van zijn oogst, de wereldprijzen etc.’
De vraag is dus vooral: hoe krijgen we zoveel mogelijk boeren zo ver om heggen aan te planten? ‘Als er land door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap of Land van Ons is gekocht, dan is dat helemaal niet zo moeilijk. Meteen na aankoop beginnen we met het herstellen van het landschap en zoeken we een pachter die daar ook aan gaat bijdragen. We gaan niet ter discussie stellen of dat raamwerk er al dan niet mag komen. Maar andere grondeigenaren doen dat niet uit zichzelf, dat verbaast mij vaak, en zelfs natuur- en landschapsorganisaties richten hun land niet consequent in met heggen en andere landschapselementen.’
En dat terwijl heggen en andere landschapselementen zo’n belangrijk onderdeel zijn van het agrarisch landschap. ‘Door het aanplanten van heggen draag je bij aan de verhoging van de biodiversiteit, je verbindt er natuurgebieden onderling mee, en je zorgt voor natuurlijke plaagbestrijding op je land. Elke boom heeft wel zo’n vier soorten bladluizen die daarvan afhankelijk zijn en per bladluis zijn er weer verschillende soorten die die luizen melken, zoals mieren, of opeten, zoals lieveheersbeestjes. Ook trekken heggen wezels, hermelijnen en uilen aan, die zich weer tegoed doen aan muizen en andere soorten die in en rond heggen leven. Dat betekent dat je met een heg direct een veelheid aan soorten in je gebied krijgt.’
Een andere belangrijke rol die heggen spelen is het afvangen van pesticiden, fijnstof en stikstof, die soms wel kilometers verder in de huizen van mensen worden aangetroffen. ‘Als jij als biologische boer zit ingesloten tussen gangbare boeren, dan krijg je toch nog alle chemicaliën uit elke windrichting op je land. Met houtwallen en heggen filter je daarvan al een groot deel uit, cynisch genoeg. Dat is in het begin niet altijd even leuk voor de heg, maar uiteindelijk zijn er wel genoeg organismen in de heg die die kwalijke stoffen afbreken, als de heg maar gevarieerd genoeg is, met mossen, kruiden, struiken en bomen.’
De Vereniging Nederlands Cultuurlandschap heeft dat onderzocht in Zuid-Limburg. Daar staan soms maar een paar knip- en scheerheggetjes van anderhalve meter hoog en nog geen vijftig centimeter breed, en toch zijn de bermen tien keer rijker dan de graswei die erachter ligt en waar gespoten is. ‘Van nature groeien er wel tweehonderd tot driehonderd plantensoorten in zo’n graswei, als er maar één staat (Engels raaigras), dan weet je dat de rest geëlimineerd is. Toch zie je achter de heg nog allemaal kruiden staan. Het heeft zo’n gunstige uitwerking!’
Inmiddels is ook de subsidie die de Rijksoverheid geeft een stuk gunstiger dan een paar jaar geleden. ‘Je bent een dief van je eigen portemonnee als je nu geen heggen aanplant. De enige reden waarom boeren er toch huiverig voor zijn, en dat snap ik dan ook wel weer, is dat er geen garantie is dat het een duurzame regeling is. Geeft de overheid over tien jaar nog steeds subsidie? Of bouwen ze het weer af? En zitten boeren dan opgescheept met heggen die ze zelf mogen gaan onderhouden?’ De Vereniging Nederlands Cultuurlandschap sluit zelf contracten af van dertig jaar, zodat de pachters weten waar ze aan toe zijn en plannen kunnen maken voor de toekomst. ‘De Rijksoverheid gaat niet verder dan zes jaar en houdt daarmee gelijke tred met wat er in Brussel betaald wordt. Dat is van de zotte.’
Met het aanplanten van heggen zullen we wellicht ook onze cultuurhistorie veranderen, want er zullen heggen verschijnen waar nooit eerder heggen hebben gestaan. ‘Het is nu veel belangrijker dat we ons inzetten voor het herstel van de biodiversiteit. Nood breekt wet: cultuurhistorie trekt dan niet altijd aan het langste eind. Aan de andere kant is dat dan ook weer nieuwe cultuurhistorie, die zorg om de biodiversiteit. We planten nu meer gevarieerde hagen in ons landschap aan, met een hoge variatie aan soorten, terwijl boeren cultuurhistorisch de meeste behoefte hadden aan meidoorns als veekering, die kon je immers vlechten en zitten vol doorns. Maar alleen meidoorns gaan de biodiversiteit niet genoeg helpen.’ Op steeds meer plekken verschijnen daarom gemengde heggen die wel duizend jaar kunnen blijven staan, zoals in de Maasheggen, het oudste cultuurlandschap van Nederland. ‘We hebben nu een geldbedrag om nog eens 67 kilometer heg bij te planten. Zo maken we nieuwe cultuurhistorie. Over honderd jaar zal uit de heggen blijken dat mensen zich ernstig zorgen maakten over de biodiversiteit en dat ze daar heel bewust voor hebben gekozen. Natuurlijk gaat het ons als vereniging niet alleen om heggen; een raamwerk van groenblauwe elementen is nodig in een gezond land.’
Tekst: Marijke Wempe