Op mijn wandelingen door het buitengebied wordt ik altijd vrolijk van sloten en watergangen. Je hoeft daar maar even stil te staan om allerlei vormen van leven aan te treffen, zoals de sierlijk dansende waterjuffers, kikkerconcerten en reigers die aan standbeelden doen denken. In het najaar is het helaas altijd weer tijd voor de grote schoonmaak onder waterbeheerders. Hierdoor tref ik kaalgeschoren en leeggetrokken sloten aan. In één klap worden dan de schuilplaatsen en het voedselweb van vissen, macrofauna (insecten en verwanten) en vogels in de sloot weggemaaid.

Al te rigoureus uitgevoerde ‘schoonmaak’. (Bron: Prenger-zuidveld.nl.)

Waterafvoer en onderhoud
De belangrijkste functie van de sloten is natuurlijk om overtollig water af te voeren. Hierdoor is in het verleden een grote toegankelijkheid van de landbouwgronden gerealiseerd. Om het water snel af te voeren moeten er niet teveel planten in de weg staan. Daarom controleert het waterschap elk jaar of de sloten netjes geschoond zijn. De boer(in) en andere landeigenaren zijn verplicht om de sloten te onderhouden. Maar – zo vroegen wij ons bij het Team Beheer en Ontwikkeling af – kunnen we dit met Land van Ons ook op een manier doen die niet zo schadelijk is voor de natuur en die de landschappelijke waarde vergroot.

De ecologische functie van de sloot
Goede boerensloten hebben namelijk een grote ecologische en landschappelijke waarde. Afhankelijk van de waterkwaliteit, het profiel, beschaduwing en de plaats in het stroomgebied en het landschap kunnen ze zeer soortenrijk zijn. Groene, begroeide oevers bieden ruimte aan veel soorten planten, insecten en vissen. Begroeide slootkanten vormen als het ware een schuilplaats en kraamkamer voor vissen.

Gele plomp in boerensloot. (Bron: Arthur de Bruin en Matthijs de Vos, natuurfotografie.nl.)

Daarnaast zorgen begroeide oevers ook voor een goede waterkwaliteit, doordat het uitspoelen van voedingsstoffen vanaf het land wordt tegengegaan. Door de oever zo min mogelijk te maaien en zo kort mogelijk kaal te laten, zullen er minder voedingsstoffen (zoals stikstof en fosfor) naar het oppervlaktewater uitspoelen. Dit is belangrijk voor het herstel van de kwaliteit van het oppervlaktewater.
Kan het ook ecologisch?
Veel oppervlaktewateren zijn breder dan voor de wateraanvoer en waterafvoer eigenlijk nodig is. Dit betekent dat er ruimte aanwezig is om oeverbegroeiing te laten staan. Om de leefgebieden van plant en dier in stand te houden is het van belang om de begroeiing zo lang mogelijk te laten staan en gefaseerd te maaien. Gefaseerd maaien houdt in dat een gedeelte van de begroeiing blijft staan en een ander gedeelte wordt gemaaid. Wanneer het gemaaide gedeelte weer is begroeid wordt het voorheen ongemaaid stuk alsnog gemaaid. Hierdoor blijft er altijd een begroeid gedeelte in de sloot staan dat als schuilgebied voor de verschillende organismes kan dienen. Verder bestaan er machines die de planten niet in zijn geheel uit de sloot trekken, maar deze afknippen.

Steile en flauwe oevers
Als je als kind wel eens in een sloot terecht bent gekomen (zoals ik vroeger) ben je misschien bekend met de erg steile oevers waardoor het soms lastig is om uit de sloot te komen. Maar dit is niet alleen lastig voor al te nieuwsgierige kinderen, het is ook erg nadelig voor de biodiversiteit als er sprake is van een (te) steile oever van de sloot. Door de abrupte overgang is er eigenlijk geen overgang, de overgangszone die zo rijk is aan soorten ontbreekt. In een natuurlijke situatie zou dit nooit het geval zijn. Zo’n steile sloot kan natuurlijk alleen maar door de mens aangelegd zijn!
De situatie kan verbeterd worden door een natuurvriendelijke oever aan te leggen of te onderhouden. Dat houdt in dat de oever een geleidelijke overgang wordt van de open sloot naar het vaste land. Door de geleidelijke overgang worden er verschillende leefgebieden gemaakt. Er is bijvoorbeeld plaats voor verschillende planten in de slootkant. Veel insecten zijn verbonden met oeverplanten, zij komen alleen op die specifieke plant voor. Een hoge diversiteit aan planten geeft dan ook een hoge diversiteit aan insecten.

Een flauwe oever biedt ruimte voor biotopen. (Bron: Blauwgroenvlaanderen.be.)

Natuurvriendelijke oevers bieden daarnaast extra waterbergingscapaciteit, doordat er grond wordt afgegraven. Dit is in het kader van aanpassing aan klimaatverandering belangrijk door het opvangen van grote regenbuien. Daarom is het iets waar het waterschap vaak graag aan mee werkt en waar we elkaar kunnen helpen met de uitdagingen die we tegen komen.

Aan de slag!
Door een combinatie van natuurvriendelijke oevers en op ecologisch verantwoorde wijze schonen van onze watergangen kunnen we dus een grote positieve bijdrage hebben op het boerenland. Het uitspoelen van meststoffen wordt beperkt, waardoor het water schoner wordt. Ook wordt er een groter en veelzijdiger leefgebied gecreëerd voor talloze dieren. Door het flauwere talud kan de sloot meer water afvoeren als dat echt nodig is. En dat zal met het oog op de klimaatverandering en de grote buien die dit met zich meebrengt steeds vaker zijn. Tot slot heeft de slotenstructuur in agrarische cultuurlandschappen een landschappelijke waarde die veel zichtbaarder is als deze niet elk jaar wordt gekortwiekt.

Een sloot met brede oevers in Koudum. (Foto Matty Berg.)

Hoe je hier als perceelteam concreet mee aan de slag kunt gaan, lees je in het kennisdocument Slootbeheer, dat binnenkort verschijnt. Zo kunnen we samen werken aan een boerensloot vol leven. En natuurlijk aan de belevingswaarde van mijn wandelingen.

Raoul Clarijs, met input van Team Beheer en Ontwikkeling