Als klein meisje ben ik een keer gaan vissen met mijn vader. We verbleven op de woonboot van mijn tante en zaten op de steiger met zijn hengel. We zaten zwijgend naast elkaar en staarden naar de dobber. De zon glinsterde in het water en er was een zachte bries die onze lichamen verkoeling bracht. Het was allemaal heel vreedzaam. Totdat we beethadden en ik samen met mijn vader de hengel ophaalde en een spartelende vis aan de haak aantrof. Ik slaakte een gil, liet de hengel los en stond daar trappelend van afgrijzen tot mijn vader de vis had bevrijd.

Daarna heb ik jarenlang niet de behoefte gevoeld om me te verdiepen in de onderwaterwereld. Het was een wereld die ik niet zag en ook niet wilde leren kennen. Dat veranderde pas na het lezen van Jonathan Balcombe’s boek What a Fish Knows. Balcombe is afgestudeerd in drie richtingen van de biologie, waaronder ethologie, de studie naar het gedrag van dieren. In zijn boek confronteerde hij mij met mijn grenzeloze onwetendheid, vooral ten aanzien van het gevoelsleven en intellect van vissen.

Vissen kunnen zich dingen uit een ver verleden herinneren. Bentley, een Napoleonvis, hoorde na maanden weer de gong die zijn eten aankondigde. Pijlsnel zwom hij naar de plek waar hij zijn lievelingsmaaltje kreeg opgediend. Regenboogvissen leerden te ontsnappen uit een sleepnet en pijlstraatroggen wisten met gereedschap een object te bewegen. ‘Vissen zijn wezens,’ schrijft Balcombe. ‘Een vis is een individu met een persoonlijkheid en relaties. Hij of zij kan vooruitdenken en leren, waarnemen en innoveren, troosten en treiteren, en momenten ervaren van genot, angst, speelsheid, pijn en – vermoed ik – vreugde. Een vis voelt en weet.’  

Op YouTube is een ontroerend filmpje te zien van een vis – een knaloranje Amphilophus citrinellus – die steeds terugkomt naar een man die hem aait, oppakt en speels in het water teruggooit. En in de wonderschone documentaireserie Blue Planet van de BBC is te zien hoe vissen liefhebben, communiceren, samenwerken en navigeren. Net als spreeuwen kunnen ze bliksemsnel op de bewegingen van hun buren reageren. Maar in tegenstelling tot vogels kunnen ze dat ook in het donker! Dit is te danken aan een rij gespecialiseerde schubben die veranderingen in waterdruk en turbulentie kunnen registreren. Dit soort beelden ontroerde mij en gaf mij een mooi kijkje in een onbekende wereld. Het maakte mij ook bewust van de onschatbare waarde van soortenrijkdom in het water.

Vissen, en vooral diverse visgemeenschappen, zeggen namelijk veel over de waterkwaliteit en de ecologie van wateren, zoals sloten, beken, meren, rivieren en zeeën. Net zoals op het land, vormen de organismen in het water voedselketens. Zo eten wormen algen, eten haringen wormen en eten kabeljauwen haringen. De etensresten en uitwerpselen die zij produceren worden door bacteriën afgebroken en weer door algen gebruikt om te groeien. Ze zijn van elkaar afhankelijk. Hoe meer voedselketens er zijn, hoe complexer en diverser het systeem wordt.

Helaas wordt het systeem steeds kwetsbaarder. Sinds de jaren zeventig bijvoorbeeld is de hoeveelheid kabeljauw, wijting en koolvis in de Noordzee flink afgenomen, vooral door de intensieve visserij. Zonder deze roofvissen is de populatie bodemdieren, zoals garnalen en schelpdieren, juist flink gegroeid en is het ecosysteem uit balans. Uit een recent burgeronderzoek van Natuur & Milieu blijkt dat slechts 27% van de kleine wateren in Nederland een goede rijkdom aan waterdieren heeft. Eerdere pogingen van de Kaderrichtlijn Water om de ecologische toestand van rivieren te verbeteren, hebben nog onvoldoende geholpen. ‘Wat er onder water gebeurt, is vaak niet duidelijk,’ zegt hoogleraar Tom Buijse van Wageningen University. ‘Wat vissen nodig hebben is dus ook niet goed zichtbaar en vraagt om onderzoek.’

Op wereldschaal zijn vissen collectief de meest uitgebuite dieren op aarde. Volgens officiële cijfers wordt er jaarlijks en wereldwijd 77 miljard kilo vis gevangen. Een onderzoek uit 2016 stelde vast dat het zelfs 30 procent meer is, namelijk 109 miljard kilo. Scientias schreef daarover: ‘Dat is meer dan het gewicht van de gehele Amerikaanse bevolking!’ Zelfs dat is voor mij lastig voor te stellen, maar de beelden van de documentaire Seaspiracy staan nog op mijn netvlies gebrand.